Halıcılığın kökeni milattan önceki yüzyıllara dayanan dokumacılık sanatının bir dalıdır (Göktepe, 1991). Kaba dokumalarda çözgü ipliklerine, uçları dışarı sarkan renkli yün ve tiftiklerin düğümlenmesiyle hayvan postlarının taklit edilerek zamanla asıl halı yapısının geliştiği düşünülmektedir (Erkesim, 1995).
Bugüne kadar varlığı bilinen en eski halı parçası milattan önce beşinci yüzyıla ait olan İskit halısı Rudenko adlı bir Rus arkeolog tarafından Altay dağlarında Pazirik mevkiinde bulunmuştur (Robinson, 1966; Kırtay, 1981). Bu halı, halıcılığın kökeninin Orta Asya olduğunu ve dünyaya Türk kavimleri tarafından yayıldığını göstermektedir. Halı kelimesi, eski zamanlarda geline verilen bu eşyanın uzun ömürlü kalıcı olsun manasındaki "kalın" ve "kalı" kelimelerinden türeyerek dilimize yerleşmiştir. İran, Türkistan, Buhara ve diğer Türk illerinde de halı için "kalın" ve "kalı" kelimeleri kullanılmıştır. Halıcılık
Anadolu'ya Selçuk Türkleri tarafından girmiştir ve gelişmiştir. Anadolu'ya 1271 yılında gelen Venedikli Marco Polo seyahat namesinde dünyanın en iyi ve güzel halılarının Anadolu'da Selçuklular tarafından dokunmuş olduğunu ve Selçuklu halılarının üstün özelliklerinden bahsetmiştir. Selçuklu halılarının batıda Avrupa limanlarına, doğuda Hindistan ve Çin'e, güneyde Mısır'a ihraç edildiklerini gösteren belgeler bulunmaktadır. Milattan sonra 711 yıllarında Müslümanların İspanya'yı ele geçirmesiyle dokumacılık Batı Avrupa'ya yayılmıştır. 15. yüzyıl -17. yüzyılları arasıda İran ve Memluk sanatı ile ilişkilerinin etkisinden dolayı Türk halıcığı sanat bakımından en parlak devirlerini yaşamıştır. 19. yüzyıldan itibaren Türk halıcılına olan taleplerde yabancıların zevkleri ve isteklerinin desenlere müdahalesinden dolayı desenlerin karışmasıyla batı Anadolu'da halıcılığı özünden ayrılmaya başlamıştır fakat iç bölgelerde ise halıcılık bir halk sanatı olarak zamanımıza kadar gelmiştir (Davaslığil, 1976; Kırtay, 1981; Erkesim, 1995; Erdoğan, 2001).
İstanbul'un fethinden sonra İtalya ve Güney Fransa'ya giden dokumacı ve halı ustaları 16. yüzyılda Güney Fransa'da Türk düğüm tekniğiyle "Aubuson" ve "Savonnerie" isimleriyle üretilmeye başlanmıştır. 1539 yılında Avrupa'da dikey el tezgâhında ilk halı dokunmuştur. 1604 yılında Paris'te Pierre du Pont ilk yatay yarı otomatik halı tezgâhında dokumayı gerçekleştirmiştir (Kırtay, 1981; Erdoğan, 2001).
1655 yılında bir halı farikası İngiltere'nin güneyindeki Wilton kentinde kurulmuştur. Bu halılara da şehrin adı verilerek Wilton halıları olarak üretilmiştir. Wilton'daki sanatkârlara, Jemaula ve Dufossy adlı iki dokumacı Brüksel tipi ayak pedallı yatay tezgâhta halı dokumacılığını öğretmişlerdir ve ilk Brüksel halı tezgâhı 1749 yılında yapılmıştır. Dufossy, Brüksel tipi halıların hav oluşumunu sağlayan tığların ucuna bıçak yerleştirerek ilk kesik havlı halı üretimini gerçekleştirmiştir. Daha sonra bu halılar Wilton tipi olarak isimlendirilmiştir (Kırtay, 1981; Erdoğan, 2001).
1801 yıllarında Fransa'da Josep Maria Jacuard jakar tezgâhlarını geliştirmiştir ve beş renkli halı imalatını gerçekleştirmiştir. İskoçya'da 1830 yıllarında James Templeton ve William Quinley iki kademeli bir yöntemle "Chenille Axminster" halısını dokumuşlardı. 1831 yılında Richard Whytock, hav ipliklerine baskı yaparak "Tapestry" halı dokumasını geliştirmiştir (Kırtay, 1981).
Mekanik halı tezgâhı, el ile tahrik edilmeyen "power loom" olarak tanınanı Collier ve Crossley'nin çalışmalarıyla geliştirilmiştir. Yaklaşık 1854 yıllarında Tapestry halıları dokunmaktadır. Fakat tam bir "power loom" olarak halı tezgâhı ilk kez Amerikalı E. P. Bigelow tarafından 1840-1845 yıllarında Brüksel tipi tezgâhlarda kullanılmıştır. Bundan sonraki teknik olarak büyük bir ilerleme 1876 yılında Newyork'lu Alexander Smith ve H. Sikinner tarafından "Moket veya Royal Axminster" tezgâhını icat etmişlerdir. Axminster'da dokunan halılar "Axminster halısı" olarak isimlendirilmiştir. Böylece halı desenlerinde çok sayıda renk makaralara sırasıyla sarılarak elde edilebilmiştir. Bu makaralı sisteme "Spool Axminster" ismi verilmiştir. 1878 yılında "Spool Axminster" tezgâhı Amerika'dan İngiltere'ye Tomkinson ve Adam Kidderminster tarafından taşınmıştır. 1890 yıllarında Kidderminster tezgâha jakar mekanizması uygulayarak "Gripper Axminster" tezgâhını geliştirmiştir. Daha sonraları "Spool Axminster" ve "Gripper Axminster" sistemleri birleştirilerek "Spool-Gripper Axminster" sistemi oluşturulmuştur. 1930 yılında elektrik enerjisinin bulunmasıyla buharlı sistemdeki toplu tahrik edilmesinden bireysel tahrik ve makine hareketine geçilmiştir (Davaslığil, 1976; Kırtay, 1981; Erkesim, 1995; Erdoğan, 2001).
20. yüzyılın başlarında tufting halı üretimi Caterina Evans isimli Amerikalı bir köylü kızının farklı renkte iplikler kullanarak yatak örtüsü yapmasıyla başlamıştır. İlk iğneli tufting makinesi 1924 yılında yapılmıştır. 1930'da tufting halı dokumacılığı mekanize olan yöntem ABD'nin güney eyaletlerinde hızla yayılmıştır. 1950'den sonra halıcılık sektörüne iyice yerleşen tufting yöntemi bugünde gelişimine devam etmektedir. Daha sonraki yıllarda ise yapıştırma halıların tekniği bulunmuştur. Nonwoven (iğne ile keçeleştirme) ve örme (raschel) yöntemleri bulunmuş ve geliştirilmiştir (Kırtay, 1981; Erdoğan, 2001).
Son dönemlerdeki halı üretim miktarına bakıldığında da tufting halıların üretim yönünden dokuma halıların ve diğer türlerin çok önünde olduğu görülmektedir.
Aşağıda ilgili tablolarda da görüldüğü üzere dünya genelinde tufting halı üretiminin toplam üretimdeki payının 2002 yılı itibari ile %88 gibi bir rakama ulaştığı görülüyor. Geriye kalan % 12'lik kısmın %4'ünü dokuma halıları ve %8'ini ise diğer halı türleri oluşturmaktadır.
| Çizelge 1.1. 1996 ve 2002 yılları arasında dünya genelinde halı üretim miktarları (Carpet and Rug Institute, 2002) _____________________________ m2 (x 1000)___________________________
|
Aynı şekilde 1996 ve 2002 yılları arasında dünya genelindeki halı ticareti rakamlarına bakıldığında doğal olarak yukarıdaki üretim tablosuna paralel bir yapı ortaya çıkmaktadır. Yine 2002 yılı değerlerine bakacak olursak tufting halıların toplam halı ticareti içerisindeki payının %91 olduğunu görürüz. Geriye kalan kısmı ise dokuma halıları %5 ve diğer tipler %4 olarak paylaşmaktadır.
| Çizelge 1.2. 1996 ve 2002 yılları arasında dünya genelinde halı ticareti (Carpet and Rug Institute, 2002) _____________________________ Dolar (x 1000)_________________________
|
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder